नरक चतुर्दशी लक्ष्मी पूजाको एक दिन अघि मनाइन्छ। यस दिन मृत्युका देवता यमराजको पूजा गर्ने प्रचलन छ । यस दिन यमराजको पूजा गर्नाले व्यक्तिको अकाल मृत्युको डर नहुने धार्मिक विश्वास छ । यस दिन पुरानो दियोमा दीप प्रज्वलन गर्ने चलन छ । तर सम्भव भएन भने नयाँ दियो पनि बाल्न सकिन्छ ।
ज्योतिषशास्त्रका अनुसार यस पटक कात्तिक ७ गते लक्ष्मी पूजा मनाइँदै छ छ । साथै यस दिन यमराजको पूजा आराधन गरिने भएको छ । यसो गर्नाले अकाल मृत्युको जोखिमबाट बच्न सकिन्छ। साथै नर्कको पीडाबाट पनि मुक्ति मिल्छ। भनिन्छ, जसले पृथ्वीमा पाप गर्छ, उसले मृत्यु लोकमा सजाय भोग्नुपर्छ।
नरक चतुर्दशीको पौराणिक कथा अनुसार रन्ति देव नामका राजा थिए, जो धेरै धर्मीका थिए । उनले जीवनमा कुनै पाप गरेका थिएनन् तर मृत्युपछि नरकको संसारमा पुग्छन् । यो सब देखेर राजाले यमराजलाई भने कि मैले कहिल्यै पाप गरेको छैन, तर मलाई नर्क गति किन आयो ? त्यसको जवाफ दिँदै एक यमदूतले भने एकपटक राजाले आफ्नो गेटबाट एक ब्राह्मणलाई भोकै फर्काएको बताए । यो तिम्रो आफ्नै कर्मको परिणाम हो।
यमदूतको यो कुरा सुनेर राजाले यमराजसँग एक वर्षको समय मागे र आफ्नो समस्या लिएर ऋषिहरूकहाँ पुगे, त्यसपछि ऋषिहरूले कार्तिक महिनाको चतुर्दशीको व्रत बस्न आग्रह गरे । र यसै क्रममा उनले ब्राह्मणलाई भोजन गराएर माफी माग्न भने। एक वर्षपछि यमदुत फेरि राजा लिन आयो, यस पटक नर्कको सट्टा राजाले स्वर्गमा स्थान पाए। त्यसै बेलादेखि कार्तिक चतुर्दशीमा दीप प्रज्वलन गर्ने चलन सुरु भएको हो । ताकि उसले गल्ती गरेको भए पापको सजायबाट बच्न सकियोस्।
नरक चतुर्दशीलाई यम चतुर्दशी, रूप चौदस, रूप चतुर्दशी पनि भनिन्छ। यस दिन यमराजको पूजा गर्नाले दीर्घायु प्राप्त हुन्छ । ज्योतिषशास्त्र अनुसार यस दिन पुरानो दियो प्रज्वलन गर्ने चलन रहेको छ । यस दिन दक्षिण दिशामा यम नामको दीप प्रज्वलन गरिन्छ। पुरानो दियो छैन भने नयाँ दियो बाल्न सकिन्छ। यस दिन केवल तोरीको तेलको दियो बालेर भगवान कृष्णको पनि पूजा गरिन्छ ।
